De Vogel- en Habitatrichtlijn zijn belangrijke instrumenten van de Europese Unie om de Europese natuur te beschermen. De Nederlandse Vogel- en Habitatrapportages over de periode 2013 – 2019 laten zien dat voor bepaalde Vogelrichtlijnsoorten, Habitatrichtlijnsoorten en habitattypen positieve ontwikkelingen zichtbaar zijn, maar dat het gemiddeld genomen nog niet goed gaat met de natuur in Nederland.

Vogel- en Habitatrichtlijnrapportage

Heuvelland (Bron: John Janssen)

De Vogelrichtlijn (1979) en de Habitatrichtlijn (1992) zijn opgesteld om met alle EU-lidstaten gezamenlijk de biodiversiteit in stand te houden en te herstellen. Het zijn de belangrijkste instrumenten om de achteruitgang van de biodiversiteit in EU-lidstaten een halt toe te roepen en om te buigen tot herstel, om zo een grotere bijdrage te leveren aan de wereldwijde bescherming van de biodiversiteit. Met de zesjaarlijkse Vogel- en Habitatrapportages laten de lidstaten van de EU zien of de
beschermingsmaatregelen die zij genomen hebben ook resulteren in een verbeterde status van vogels of een verbeterde staat van instandhouding voor habitattypen en soorten. De in 2019 door de Europese lidstaten ingediende rapportages worden door de Europese Commissie gebundeld in het rapport ‘State of Nature’. Hierin zal ook worden getoetst of de doelen van de Europese Biodiversiteitsstrategie voor 2020 zijn gehaald.

Nederlandse rapportage

Nederland heeft in de zomer van 2019 bij de Europese Commissie twee landelijke rapportages ingediend over de periode 2013-2018: één op grond van artikel 17 van de Habitatrichtlijn en één op grond van artikel 12 van de Vogelrichtlijn. De Nederlandse rapportages zijn uitgevoerd door Wageningen University & Research, de soortenorganisaties onder leiding van de Vlinderstichting en door Sovon Vogelonderzoek Nederland. Het rapportageproces is begeleid door een begeleidingscommissie met vertegenwoordigers van het ministerie van LNV, Rijkswaterstaat, de provincies, het CBS en BIJ12. Voor de rapportages is gebruik gemaakt van de data en informatie uit diverse bronnen, waaronder het Netwerk Ecologische Monitoring en de Nationale Databank Flora en Fauna. De rapportages zijn in een verplicht EU-format in een daarvoor bestemde database ingevoerd en ingediend via internet (EIONET). Daardoor zijn ze vrij technisch van aard en niet erg toegankelijk. In de recent verschenen brochure Vogel- en Habitatrichtlijnrapportage 2019 worden de rapportages samengevat en op een toegankelijke wijze beschikbaar gesteld.

Staat van instandhouding habitattypen en habitatrichtlijnsoorten

Hazelmuis (Bron: Shutterstock)

De Habitatrichtlijn is gericht op de bescherming van habitattypen en soorten. Nederland rapporteert over de staat van de instandhouding van 81 planten- en diersoorten en 52 habitattypen. De ‘staat van instandhouding’ is een maat van de duurzaamheid. Deze wordt beoordeeld op basis van verspreidingsgebied, oppervlakte (voor habitattypen), populatieomvang (voor soorten), kwaliteit en toekomstperspectief. Van de 81 gerapporteerde soorten uit de Habitatrichtlijn verkeert slechts een kwart in een gunstige staat van instandhouding. Oorzaken zijn verlies van leefgebied en achteruitgang van de kwaliteit van het leefgebied veroorzaakt door diverse factoren waaronder stedelijke ontwikkeling (bijvoorbeeld bij vleermuizen), wateronttrekking en het gebruik van meststoffen en gewasbeschermingsmiddelen door de landbouw. Van de 52 gerapporteerde habitattypen verkeert meer dan de helft in een zeer ongunstige staat van instandhouding. Dit heeft bij sommige habitattypen een historische oorzaak. Veel achteruitgang van natuurkwaliteit is terug te voeren op milieuvervuiling en het verdwijnen van veel natuur ten koste van infrastructuur, bebouwing en landbouwgrond in de tweede helft van de vorige eeuw. De belangrijkste huidige oorzaken van achteruitgang van habitattypen zijn de landbouw, het waterbeheer en natuurlijke processen (versnelde successie met verruiging en vergrassing als gevolg). Klimaatverandering is de belangrijkste bedreiging in de toekomst.

Populatieomvang en verspreiding van Vogelrichtlijnsoorten

Wulp (Bron: Shutterstock)

De Vogelrichtlijn is gericht op de bescherming van wilde vogelsoorten. Hiervoor rapporteert Nederland over de status en trends in populatieomvang en verspreiding van 190 broedvogels en 81 trekvogels. Van de 271 gerapporteerde vogelsoorten vertoont meer dan de helft een stabiele of positieve ontwikkeling. Bij zowel de broedvogels als de trekvogels is de trend op lange termijn positiever dan op korte termijn. Bij ruim een derde van de broedvogelsoorten en een vijfde van de trekvogelsoorten is de trend op zowel korte als lange termijn negatief. De belangrijkste oorzaken van achteruitgang van vogelpopulaties zijn de landbouw, het waterbeheer en de stedelijke ontwikkeling. Voor de toekomst wordt een toenemende negatieve impact verwacht van de gevolgen van de klimaatverandering en de energietransitie (aanleg van
windmolenparken en zonneparken).

Meer informatie

• Vogel- en Habitatrichtlijnrapportage 2019 (pdf: 4,5 MB).

Tekst: Mies van Aar, WOT Natuur & Milieu
Foto header: tureluur door Peter Stam

Lage grondwaterpeilen, veelal ten behoeve van landbouwactiviteiten, leiden tot uitdroging en oxidatie van veengronden. Hierdoor vindt bodemdaling en CO2-emissie plaats. Dit is effectief tegen te gaan door grondwaterstanden te verhogen. De hierdoor verminderde CO2-emissie kan dan als CO2-compensatie verhandeld worden. In de Zuid-Hollandse polder ‘de Nesse’ gaat hiermee (in samenwerking met het Zuid-Hollands Landschap) een proef worden genomen. Agrarisch gebied heeft hier een natuurfunctie gekregen, waarvoor het grondwaterpeil verhoogd wordt. Er is hier een geschatte potentie om de CO2-emissie met 1515 ton per jaar te verminderen.

‘Veen’ klinkt wel ouderwets en dat is het ook. Typische Nederlandsche weidegebieden bestaan voor een groot deel uit ‘veen’. Dat bestaat uit duizenden jaren oude, metersdikke lagen plantenresten die nog niet verteerd zijn doordat ze nat gebleven zijn. Vroeger werd veen ‘gestoken’ en werd het te drogen gelegd. De droge vorm van ‘veen’ is ‘turf’ dat goed brandt in kachels. Dit gebeurt gelukkig allang niet meer, want het branden van turf is milieuvervuilend. Toch kan het nog beter!

Bodemdaling en veenoxidatie
In de provincie Zuid-Holland bestaat het grondgebied voor ruim 25% uit veengronden die zeer gevoelig zijn voor bodemdaling door veenoxidatie. Door het Planbureau voor de Leefomgeving is uitgerekend is dat de totale CO₂-uitstoot uit het Groene Hart door veenoxidatie en bodemdaling gelijk staat aan de totale CO2 uitstoot door energiegebruik van alle woningen in dit gebied. De bodemdaling en veenoxidatie wordt met name veroorzaakt doordat het waterpeil in deze gebieden (steeds verder) wordt verlaagd ten behoeve van de landbouw. Door deze ontwatering droogt het veen steeds verder uit, breekt het uiteindelijk af en daalt de bodem. In Zuid-Hollandse Veengronden is de bodemdaling soms wel 1cm per jaar. Per mm bodemdaling komt per jaar gemiddeld 2.2 ton CO₂ per ha vrij. Bij 1cm bodemdaling leidt dit dus tot 22 ton CO₂-emissie per ha per jaar.

Valuta voor Veen
Samen met andere partners is de Green Deal Nationale Koolstofbank (GDNK) opgericht. Dit is een organisatie die officiële CO₂-certificaten uitgeeft aan partijen die vrijwillig hun CO₂-emissies verminderen. De certificaten worden voor de proeftuin De Nesse pas uitgegeven nadat de deskundige commissie binnen de GDNK goedkeuring heeft gegeven aan de te gebruiken methodiek en het projectplan voor de proeftuin, waarin onder andere de onafhankelijke monitoring van CO₂-emissies wordt gewaarborgd. Als in de praktijk blijkt dat de verwachte CO₂-besparing daadwerkelijk plaatsvindt, kunnen de CO₂-certificaten via een CO₂-bank worden verhandeld aan geïnteresseerde partijen en bedrijven. Eén van de inmiddels door beoordelingscommissie goedgekeurde methodieken is ‘Valuta voor Veen’ met peilverhoging op ‘puur’ veengronden. Dit betekent dat beperking van de CO₂-emissie door waterpeilverhoging in ‘puur’ veengebieden in aanmerking kan komen voor de CO₂-certificaten. De afgelopen twee jaar is deze methodiek in Friesland succesvol door onze collega’s toegepast.

Weidevogels in de Nesse
De NMZH en Zuid-Hollands landschap willen dit nu ook in Zuid-Holland in de praktijk brengen in polder ‘de Nesse’ in de Krimpenerwaard. Het Zuid-Hollands landschap is eigenaar van ‘de Nesse’. Dit gebied van 259ha had vroeger een agrarische bestemming, maar het Zuid-Hollands landschap heeft stappen ondernomen om het gebied een natuurdoelstelling te geven. Hier moeten de biodiversiteit toenemen en weidevogelkolonies kunnen broeden en leven. De NMZH heeft als initiatiefnemer van ‘Valuta voor Veen’ in de Nesse berekend dat deze polder een geschatte potentie heeft om de CO₂-emissie met 1515 ton per jaar te verminderen door het waterpeil met 15 cm te verhogen. Als de verwachte CO₂-besparing daadwerkelijk in de praktijk aangetoond wordt, dan zullen de CO₂-certificaten die met het project verdiend kunnen worden, via de CO₂-bank Zuid-Holland verhandeld kunnen worden. De opbrengsten zullen dan ten goede komen aan onderhoud en beheer van het natuurgebied ‘de Nesse’. Daarnaast kan de opbrengst gebruikt worden om de natuurfunctie in ‘de Nesse’ nog robuuster te maken. Zo kan 15 cm waterpeilverhoging leiden tot een enorme ‘impuls’ voor de natuur. Het project is nog in de verkennende fase, maar wij verwachten nog dit jaar daadwerkelijk ‘Valuta voor Veen’ toe te kunnen passen in ‘de Nesse’. We verwachten dat daarna nog veel projecten in Zuid-Holland zullen volgen. Daarnaast zijn wij bezig om de methodiek voor ‘Valuta voor Veen’ met peilverhoging op ‘puur’ veengronden door te ontwikkelen voor klei-op-veengronden in combinatie met drukdrainage.

Bron: https://milieufederatie.nl/nieuws/polder-de-nesse-valuta-voor-veen/

20 mei heeft de Europese Commissie haar langverwachte biodiversiteitsstrategie en de Farm to Fork (‘van boer tot bord’)-strategie bekendgemaakt. Beide plannen hebben een looptijd van tien jaar en zijn belangrijke onderdelen van de zogenoemde Europese Green Deal waarmee Europa wordt verduurzaamd en het EU-herstelplan voor de Corona-crisis. Vogelbescherming Nederland en BirdLife International zijn positief over de voorstellen van de EU. Vogelbescherming dringt er bij de Nederlandse regering op aan de voorstellen voluit te steunen en te zorgen voor volledige uitvoering.

Het gelijktijdig presenteren van beide plannen door de Commissie is opmerkelijk. Hiermee wordt erkend dat destructieve voedselsystemen niet langer de norm mogen zijn in Europa. De Commissie heeft bovendien belangrijke lessen getrokken uit de COVID-19-pandemie. Namelijk dat een gezonde planeet met een rijke biodiversiteit een noodzakelijke voorwaarde is voor een gezonde menselijke samenleving, dat de politieke keuzes moet maken op basis van wetenschap en dat er moet worden gehandeld vóórdat een crisis uit de hand loopt.

Meer natuur, minder pesticiden, natuurvriendelijke landbouw

De Commissie heeft met beide strategieën een aantal radicale stappen gezet en doelstellingen geformuleerd die de toestand van de natuur in Europa kunnen verbeteren:

·       De uitbreiding van het aantal beschermde natuurgebieden op land en op zee met 30 procent. Eén derde van deze gebieden wordt strikt beschermd – wat betekent dat er geen menselijke activiteiten mogen plaatsvinden.

·       Vermindering van het pesticidengebruik met 50%, zowel wat betreft de hoeveelheid als de toxiciteit.

·       Herstel van 10% van het landbouwareaal met natuurlijke elementen, zoals sloten, heggen en bloemstroken, om de duurzaamheid van de landbouw te verbeteren.

·       Invoering van bindende EU-doelstellingen voor natuurherstel, om cruciale, grootschalige ecosystemen zoals veenweidegebieden, moerassen, bossen en zee- en kustgebieden te herstellen. Ecosystemen die van vitaal belang zijn voor behoud van biodiversiteit en de aanpassingen aan en beperking van de klimaatverandering.

·       Reductie van gebruik van biomassa zoals bomen om energie te produceren.

Europa zet een flinke stap, nu Nederland

Met deze plannen kan de EU vooroplopen in de strijd tegen de klimaat- en biodiversiteitscrisis. Dat is hard nodig, want als we niets doen, sterven tot één miljoen soorten waarschijnlijk uit. Als de opwarming van de aarde meer dan 1,5 °C bedraagt, bedreigt dat het voortbestaan van de mensheid.

De nieuwe Europese strategieën kunnen een uitweg bieden in onze grote, mondiale crises. Maar zonder de steun en uitvoering van de 27 lidstaten wordt er weinig bereikt. Vogelbescherming Nederland – partner van de wereldwijde organisatie BirdLife International – vindt daarom dat de Nederlandse overheid beide hoopvolle strategieën moet omarmen en uitvoeren.

Want nergens in Europa is de biodiversiteit zo afgetakeld als in Nederland en nergens heeft de intensieve landbouw zo’n groot aandeel in de achteruitgang van de natuur. Tientallen vogelsoorten die zo kenmerkend zijn voor ons boerenland zijn sterk achteruitgegaan, vogels zoals grutto – onze nationale vogel –,  veldleeuwerik en zelfs de ooit zo talrijke spreeuw.

Vogelbescherming vindt dan ook dat er perspectief geboden moet worden aan boeren die een omslag willen maken naar een duurzame en natuurinclusieve landbouw, zodat zij met deze vorm van boeren een goede boterham kunnen verdienen.

Burgers verlangen naar gezonde leefomgeving

Met dit nieuwe beleid voor de EU gloort er een zonnige toekomst voor de natuur in ons land. Maar óók voor onze bewoners. Want zeer veel Nederlanders beseffen juist tijdens de huidige Corona-crisis, dat onze samenleving anders ingericht moet worden. Dat geldt zeker voor onze voedselproductie en andere takken van de economie. Burgers verlangen meer dan ooit naar een gezonde, natuurlijke leefomgeving.

Vogelbescherming doet een beroep op de Nederlandse regering om de voorstellen van de Europese Commissie te steunen en te voorkomen dat de plannen worden afgezwakt. Deze voorstellen dragen substantieel bij aan het oplossen van de klimaat- en biodiversiteitscrises die ons bestaan bedreigen. Wat de Europese Commissie vandaag presenteert, moet de nieuwe norm worden voor onze planeet!

Meer weten?

Biodiversiteitsstrategie Europese Commissie

Farm to Fork Strategy Europese Commissie

Bron: https://www.vogelbescherming.nl/actueel/bericht/een-blauwdruk-om-de-planeet-te-redden Foto header: steenuil door Peter Stam